دولت مردمی و ضرورت احیای روابط با همسایگان

به گزارش راهبرد معاصر؛ با گسترش تحریم های یک جانبه ایالات متحده آمریکا در دوران دونالد ترامپ، اقتصاد ما توانست با کمک کشورهایی همچون عراق، عمان، امارات، افغانستان و ... تحریم های فلج کننده را دور زده و به شکل محدود برخی نیازهای کشور را تامین کند. جمهوری اسلامی ایران با 15 کشور منطقه مرز مشترک زمینی-دریایی دارد. هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمستان با ایران مرز خاکی دارند و کشورهای بحرین، قطر، امارات، کویت، عمان، عربستان، روسیه، قزاقستان هشت کشوری هستند که با ما دارای مرز دریایی هستند. جمعیت این همسایگان قریب به 600 میلیون نفر و حجم تجارت خارجی شان بالای 1000 میلیارد دلار است. نکته قابل تامل سهم ۲٪ ما از این بازار است. البته با توجه به عمق راهبردی کشور می توان این عدد را بیشتر فرض کرد. این اعداد به ما نشان می دهد که اگر به دنبال احیاء اقتصاد ملی، جهش تولید، کاهش تاثیر تحریم ها ، از بین بردن مخاطرات امنیتی غیر ضروری و جلوگیری از ایجاد بلوک عربی با حضور اسرائیل هستیم؛ باید به سمت بهبود و گسترش روابط با همسایگان خود برویم. در نظر نگارنده این یادداشت گسترش روابط با قدرت های شرق و غرب عالم به شکل مستقیم و غیر مستقیم وابسته به روابط ما با همسایگان مان است. در ادامه این یادداشت به چرایی اهمیت احیاء روابط با همسایگان مان خواهیم پرداخت.

با روی کارآمدن دولت تدبیر و امید در سال 1392، راهبرد اصلی سیاست خارجی کشور خروج ایران از وضعیت امنیتی در محیط بین المللی و حل و فصل مسئله هسته ای در توافقی برد-برد بود. با آنکه تیم سیاست خارجی دولت روحانی و شخص وزیر امور خارجه معتقدند که دولت ایشان توجه ویژه ای به روابط با همسایگان داشته است اما واقعیت آن است که تمرکز تیم دیپلماسی دولت عمدتا بر روی مذاکرات هسته ای و ایجاد مناسبات دوستانه، عمدتا با طرف غربی بود. موافقت نامه موسوم به برنامه راهبردی اقدام جامع مشترک موسوم به برجام در پایان دولت یازدهم به امضاء رسید و به گفته رئیس دولت تمامی تحریم ها برداشته شد. درست در هنگامی دولت ایران قرارداد های متعددی با طرف های خارجی برای ورود سرمایه و تکنولوژی به امضاء رسانه بود، دونالد ترامپ در کمال ناباآوری گوی سبقت را از هیلاری کلینتون ربود و به عنوان چهل و پنجمین رییس جمهور آمریکا برگزیده شد. در این دوران ریاض و تل آویو با کمک لابی ها و دلارهای نفتی موفق شدند تا سیاست خاورمیانه ای آمریکا را بدست گرفته و سبب خروج ترامپ از برجام شوند. کمپین فشار حداکثری (بخوانید کمپین تروریسم اقتصادی) علیه ایران در این دوران متولد و شدیدترین تحریم های تاریخ بشریت علیه ایران وضع شد. امروز با کنار رفتن ترامپ و روی کار آمدن تیم بایدن بار دیگر مذاکرات هسته ای برای احیاء برجام در وین در حال پیگیری است. اینگونه اقتصاد کشور «شرطی » شد، منابع ارزی کشور کاهش یافت، چرخ تولید از حرکت ایستاد و ما در سال های پایانی دولت دوازدهم شاهد رشد منفی در حوزه اقتصادی بودیم.

اکنون با انتخاب سید ابراهیم رئیسی به عنوان سیزدهمین رییس جمهور منتخب نظام جمهوری اسلامی بسیاری از تحلیل گران معتقدند که ما شاهد انتخاذ رویکردی هماهنگ تر و قدرتمند تر در حوزه سیاست خارجی بویژه در روابط با همسایگان خواهیم بود. روز دوشنبه 31 خرداد 1400، رییس جمهور منتخب در خصوص روابط با عربستان اعلام کرد که ایران هیچ مشکلی با بهبود روابط با طرف سعودی ندارد. این شاید نخستین موضع دکتر رییسی پس از رسیدن به مقام ریاست جمهوری باشد. بی شک بهبود روابط با ریاض سبب تقویت روابط ایران با سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس همچون امارات و کویت خواهد شد.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند ایران می تواند با فعال کردن ظرفیت کارخانه‌های تولیدی و ایجاد ابتکارات ترانزیتی و فعال کردن سایر ظرفیت های اقتصادی کشور حجم تجارت خارجی خود با کشوری همسایه را تا سقف 150 میلیارد دلار افزایش دهد. این در حالی است که با توجه بی توجهی ما به روابط با همسایگان و همچنین فشار تحریم های آمریکا، حجم تجارت خارجی ما با همسایگان مان تنها 36.5 میلیارد دلار (50% کل تجارت با جهان) بوده است. بیشترین حجم صادرات ایران به کشور عراق 7 میلیارد دلار و بیش ترین حجم واردات از امارات عربی محده با 9 میلیارد دلار بوده است. این اعداد با وجود آنکه رشد مثبت در تجارت با همسایگان را نشان می دهد اما همچنان با چشم انداز مشخص شده فاصله چشم گیری دارد.

یکی از راه های افزایش حجم تجارت خارجی در دولت سیزدهم استفاده از فرصت های اقتصادی به وجود آمده در کشور های همسایه است. به عنوان مثال امروز ایران می تواند با توجه با نیاز کشورهای منطقه با مشارکت کشورهای با فناوری بالا همچون چین یا کره جنوبی تبدیل به قطب تولید و صادرات محولات خانگی، اتومبیل، خدمات لجستیکی و ... شود. دیگر ایده اقتصادی می تواند آن باشد که با توجه با بیابانی بودن برخی همسایگان‌مان و ضعف در تولید محصولات غذایی همچون گندم، برنج و ... ایران با سرمایه گذاری دول همسایه محصولات غذایی مورد نیاز ایشان را با توجه به عدم صادرات مجازی آب، تامین کند. استفاده از موقعیت جغرافیایی ایران می تواند ایده اقتصادی جذابی برای همسایگان ایران باشد. کشورهای همسایه ما که دسترسی به آب های آزاد ندارند می توانند با استفاده از خاک ایران به دریای عمان و اقیانوس هند متصل شوند. برهمین اساس سرمایه گذاری بر روی بندر چابهار و جاسک از اهمیت بالایی برخوردار است. همسایگان ما بسیار ثروت مند هستند یا بسیار فقیر! در دو حالت ما می توانیم در پروژه های مهندسی برای ساخت و بازسازی سازه های جدید دولتی و خصوصی مشارکت کنیم. همچنین با توجه با پتانسیل بالا مسکن سازی در کشور ما توانایی ساخت مسکن در کشورهای همجوار خود را داریم. توریسم (گردشگری، مذهبی، سلامت و ...)، معادن، نیروی انسانی ماهر و نیمه ماهر، شیلات و کشتی رانی، حمل و نقلی ریلی و جاده ای، لوازم خانگی و ... از دیگر پتانسیل های ایران برای افزایش حجم تراز تجاری با کشورهای همسایه است.

بهره سخن

امروزه رقابت اصلی در منطقه غرب آسیا بر سر ایجاد کریدورهای ارتباطی میان شرق و غرب عالم برای افزایش حجم تجارت با کشورهای اروپایی، آسیایی و آفریقایی است. جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به موقعیت ممتاز ژئوپیلیتیکی، جمعیت جوان متخصص، منابع سرشار هیدروکربنی، معادن متعدد در سراسر کشور، دسترسی به آب های بین المللی از طریق دریای عمان و ... دارای موقعیت ویژه ای در میان همسایگان خود است. ما اگر قصد رشد و بهبود شاخص های اقتصادی را داریم باید توجه ویژه ای به مقوله «دیپلماسی اقتصادی» داشته باشیم. بی شک پیوند اقتصادی با کشورهای منطقه ضمن کاهش تهدیدات سیاسی-امنیتی سبب ارتقاء موقعیت ایران در طرح های راهبردی همچون «بی آر آی» خواهد شد. اگر جمهوری اسلامی قصد دارد تا در میان مدت جزء قدرت های منطقه ای و حتی قاره ای قرار بگیرد؛ قدم نخست بهبود روابط با همسایگان و فتح بازارهای منطقه است. اینگونه کشورهای منطقه به جای آنکه محلی برای تهدیدات مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی باشند؛ تبدیل به فرصتی برای رشد و ترقی کشور خواهند شد.